In deze rubriek bespreken de (cassatie)advocaten van BarentsKrans oude arresten die nog steeds relevant zijn. Deze keer wordt het arrest Teixeira de Mattos (ECLI:NL:HR:1968:AC2286) uitgelicht.[1] De Hoge Raad heeft in dit arrest uitgemaakt of een vordering tot revindicatie kan slagen, indien het opgevorderde eigendom ten gevolge van oneigenlijke vermenging niet kan worden geïdentificeerd.
Eigendom, revindicatie en vermenging
Eigendom is het meest omvattende recht dat een persoon op een zaak kan hebben.[2] Zo is de eigenaar van een zaak gerechtigd om deze te gebruiken, te vervreemden en te bezwaren. In dit verband komt de eigenaar van een zaak tevens een recht tot revindicatie toe. Dit houdt in dat de eigenaar een zaak kan terugvorderen indien een derde deze zonder recht onder zich heeft.[3] De kracht van dit middel blijkt wel uit het feit dat dit een goederenrechtelijke rechtsvordering is die ook kan worden ingesteld indien de houder van de zaak in staat van faillissement verkeert. Voor het slagen van een vordering tot revindicatie zal de eigenaar moeten aantonen dat de betreffende zaak diens eigendom is. Dat is evenwel niet altijd goed mogelijk. Zo kunnen zich situaties voordoen waarin zaken met elkaar zijn vermengd. Wanneer bijvoorbeeld verschillende zakken zelfrijzend bakmeel worden samengevoegd, verliezen de afzonderlijke zakken hun individualiteit en ontstaat een nieuwe zaak. Voor zodanige situaties van (eigenlijke) vermenging bestaat een wettelijke regeling.[4] Dat is niet het geval voor situaties van oneigenlijke vermenging. Indien in één wijnkelder meerdere identieke wijnflessen van verschillende eigenaren worden samengebracht, verliezen deze flessen immers niet hun individualiteit – en ontstaat geen nieuwe zaak – maar kunnen de individuele wijnflessen desondanks niet langer worden geïdentificeerd. Afgevraagd kan worden in hoeverre een vordering tot revindicatie dan kan slagen. Daarover gaat het Teixeira de Mattos-arrest.
Feiten in het arrest Teixeira de Mattos
In 1964 neemt bankiershuis Teixeira de Mattos vier aandeelcertificaten in de Nederlands-Indische Levensverzekering- en Lijfrentemaatschappij in bewaring, ieder met een nominale waarde van f 1000. Deze aandeelcertificaten zijn weliswaar genummerd, maar niet op naam van de twee bewaargevers gesteld. Teixeira de Mattos besluit de aandeelcertificaten in een kluis te bewaren waarin zich tevens haar eigen steeds wisselende voorraad aandeelcertificaten bevindt, evenals een aantal identieke ten behoeve van andere bewaargevers in bewaring genomen aandeelcertificaten. De nummers van de aandeelcertificaten van de bewaargevers worden niet genoteerd. Wanneer in 1966 ten aanzien van Teixeira de Mattos (voorlopige) surséance van betaling wordt verleend, wenden de bewaargevers zich tot de bewindvoerders van Teixeira de Mattos en trachten zij de in bewaring gegeven aandeelcertificaten te revindiceren. In de kluis blijken inderdaad vier aandeelcertificaten in de Nederlands-Indische Levensverzekering- en Lijfrentemaatschappij met een waarde van f 1000 per stuk aanwezig. De bewindvoerders weigeren deze aandeelcertificaten evenwel aan de bewaargevers af te geven, nu de bewaargevers niet kunnen aantonen dat dit daadwerkelijk de in bewaring gegeven aandeelcertificaten betreffen. De bewaargevers stappen vervolgens naar de rechter.
Hoge Raad over revindicatie bij oneigenlijke vermenging
De Hoge Raad stelt voorop dat de bewaargevers – ook in een situatie van oneigenlijke vermenging – moeten stellen en, bij betwisting, moeten bewijzen dat de aandeelcertificaten die zich in de kluis van Teixeira de Mattos bevinden aan hen toebehoren. Een vordering tot revindicatie kan anders niet worden toegewezen. In die bewijslast zijn de bewaargevers niet geslaagd, nu onbekend is welke nummers op de aandeelcertificaten van de bewaargevers werden vermeld, de aandeelcertificatenvoorraad van Teixeira de Mattos steeds wisselde en in dezelfde kluis identieke aandeelcertificaten ten behoeve van andere bewaargevers werden bewaard. Onder die omstandigheden moet worden aangenomen dat de betreffende aandeelcertificaten tot de algemene voorraad van Teixeira de Mattos zijn gaan behoren. Teixeira de Mattos wordt zodoende als eigenaar aangemerkt van de vier aandeelcertificaten in haar kluis. Van enige vorm van gemeenschappelijk eigendom is volgens de Hoge Raad geen sprake. De bewaargevers resteert enkel een concurrente vordering tot afgifte van vier aandeelcertificaten uit hoofde van de overeenkomst van bewaarneming.
Conclusie
Hoewel de bewaargevers nog altijd eigenaar zijn van de aan Teixeira de Mattos in bewaring gegeven aandeelcertificaten, kan de vordering tot revindicatie niet worden toegewezen. Daarvoor is vereist dat de specifieke aandeelcertificaten kunnen worden aangewezen die het onderwerp van de revindicatie vormen. Deze dienen, met andere woorden, voldoende identificeerbaar te zijn. Bepaaldheid naar soort of hoeveelheid is daarvoor in ieder geval onvoldoende. Bij gebreke van voldoende bepaaldheid wordt de houder van de aangewezen aandeelcertificaten vermoed eigenaar te zijn, welk bewijsvermoeden inmiddels ook in de wet is opgenomen.[5] Op deze wijze komen de bewijsperikelen in situaties van oneigenlijke vermenging voor rekening van degene die stelt eigenaar te zijn. Hoewel de Wet giraal effectenverkeer zodanige problemen ten aanzien van aandeelcertificaten anno 2022 voorkomt, wordt het oordeel van de Hoge Raad in het Teixeira de Mattos-arrest nog altijd toegepast op tal van andere situaties van oneigenlijke vermenging: van identieke wijnflessen in een wijnkelder tot gelijksoortige bankbiljetten in een portemonnee. Om die reden is dit ruim vijftig jaar oude arrest met recht een klassieker te noemen.
[1] HR 12 januari 1968, ECLI:NL:HR:1968:AC2286, NJ 1968, 274 (Teixeira de Mattos).
[4] Artikel 5:15 BW jo. artikel 5:14 BW.
[5] Zie in dit verband artikel 3:109 BW en artikel 3:119 lid 1 BW.